Fitochemia to nauka zajmująca się związkami organicznymi obecnymi w roślinach. W ostatnich latach, ze względu na wzrastającą popularność stosowania produktów pochodzenia roślinnego w diecie oraz przemyśle kosmetycznym, nauka ta zyskuje na popularności. Czym są fitochemikalia i jaki mają wpływ na nasze zdrowie?
Co to fitochemikalia?
Fitochemikalia to naturalnie występujące w roślinach związki, które wpływają na ich kolor, smak i odporność na choroby. Fitochemikalia nie są niezbędnymi składnikami odżywczymi, takimi jak witaminy i minerały, ale badania sugerują, że mają one pozytywny wpływ na zdrowie człowieka.
Tradycyjne środki i praktyki ziołowe często opierały się na stosowaniu roślin zawierających związki bioaktywne, z których wiele jest obecnie klasyfikowanych jako fitochemikalia. Jednakże naukowe zrozumienie tych związków i ich mechanizmów działania ewoluowało z biegiem czasu.
Sam termin „fitochemiczny” używany jest powszechnie w literaturze naukowej dopiero od połowy XX wieku. W miarę rozwoju technik analitycznych naukowcom udało się zidentyfikować i wyizolować określone związki w roślinach, co doprowadziło do lepszego zrozumienia ich potencjalnych korzyści zdrowotnych.
Rodzaje fitochemikaliów oraz ich źródło
Fitochemikalia ze względu na ich właściwości oraz źródło pochodzenia można podzielić na:
- Flawonoidy – występują w różnych owocach, warzywach i napojach, takich jak herbata i czerwone wino. Obejmują m.in. kwercetynę, kemferol i katechiny.
- Karotenoidy – odpowiedzialne za czerwony, pomarańczowy i żółty kolor wielu owoców i warzyw. Obejmują m.in. beta-karoten, likopen i luteinę.
- Glukozynolany – obecne w warzywach krzyżowych, takich jak brokuły, kapusta i kalafior. Są znane ze swoich potencjalnych właściwości przeciwnowotworowych.
- Kwasy fenolowe – występują w owocach, warzywach i pełnych ziarnach. Obejmują m.in. kwas elagowy i kwas ferulowy.
- Alkaloidy – zróżnicowana grupa związków obejmująca m.in. kofeinę, nikotynę i morfinę. Często mają one fizjologiczny wpływ na ludzi, przez co wykorzystywane są w medycynie oraz jako używki.
- Saponiny – obecne w fasoli, soczewicy i niektórych warzywach. Badano je pod kątem ich potencjalnego działania obniżającego poziom cholesterolu.
Fitochemikalia znajdują się więc w szerokiej gamie produktów pochodzenia roślinnego, w tym w owocach, warzywach, pełnych ziarnach, orzechach, nasionach i ziołach.
Jak działają fitochemikalia? Wpływ środków fitochemicznych na zdrowie
Fitochemikalia mogą wpływać na nasze zdrowie na różne sposoby. Potencjalne korzyści wynikające z ich przyjmowania są aktywnym obszarem badań. Chociaż konkretne mechanizmy mogą się różnić w zależności od rodzaju substancji fitochemicznej, oto kilka przykładów ich wpływu na ludzki organizm:
- Działanie przeciwutleniające – wiele fitochemikaliów, to antyoksydanty, co oznacza, że pomagają neutralizować wolne rodniki w organizmie. Wolne rodniki to cząsteczki, które mogą uszkadzać komórki i przyczyniać się do różnych chorób, w tym nowotworów i chorób układu krążenia. Usuwając wolne rodniki, fitochemikalia mogą pomóc chronić komórki przed uszkodzeniem.
- Działanie przeciwzapalne – wykazano, że niektóre fitochemikalia wykazują właściwości przeciwzapalne. Przewlekłe zapalenie wiąże się z różnymi problemami zdrowotnymi, w tym zapaleniem stawów, chorobami układu krążenia i niektórymi nowotworami. Zmniejszając stan zapalny, fitochemikalia mogą przyczyniać się do ogólnego stanu zdrowia i zapobiegania chorobom.
- Wsparcie detoksykacji – niektóre fitochemikalia, takie jak glukozynolany, mogą wspierać naturalne procesy detoksykacji organizmu. Wpływają korzystnie na kondycje wątroby i pomagają w wyeliminowaniu toksyn z organizmu.
- Działanie kardioprotekcyjne – fitochemikalia, szczególnie te znajdujące się w owocach, warzywach i pełnych ziarnach, zostały powiązane z niższym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych. Mogą pomóc obniżyć ciśnienie krwi, obniżyć poziom cholesterolu i poprawić ogólny stan zdrowia serca.
- Wsparcie układu odpornościowego – fitochemikalia mogą wpływać na układ odpornościowy, pomagając regulować jego aktywność. Ta modulacja odpowiedzi immunologicznej może przyczynić się do lepszej obrony przed infekcjami i chorobami.
- Regulacja hormonalna – niektóre fitochemikalia, takie jak izoflawony, mogą mieć wpływ na gospodarkę hormonalną w organizmie. Mogą działać jako mimetyki lub modulatory estrogenu, wpływając na równowagę hormonalną, szczególnie u kobiet.
Należy pamiętać, że działanie fitochemikaliów może się różnić w zależności od czynników takich jak konkretny związek, spożywana ilość, indywidualna genetyka oraz ogólna dieta i styl życia.
Fitochemikalia a rak
Oprócz zalet fitochemikaliów opisanych powyżej, warto wspomnieć o ich prawdopodobnych właściwościach przeciwnowotworowych. Na przykład związki takie jak sulforafan zawarty w brokułach i likopen, który można znaleźć w pomidorach, okazały się obiecujące w badaniach laboratoryjnych ze względu na ich zdolność do hamowania wzrostu komórek nowotworowych.
Stwierdzono, że niektóre fitochemikalia wpływają na cykl komórkowy, który reguluje wzrost i podział komórek. Wspomagając prawidłowy przebieg cyklu komórkowego i zapobiegając nieprawidłowemu podziałowi komórek, fitochemikalia mogą pomóc w zapobieganiu charakterystycznemu dla nowotworu niekontrolowanemu wzrostowi komórek.
Wykazano, że niektóre fitochemikalia indukują apoptozę w komórkach nowotworowych. Apoptoza, czyli programowana śmierć komórki, to naturalny proces, który pomaga wyeliminować uszkodzone lub nieprawidłowe komórki. Oznacza to, że fitochemikalia zwiększają zdolność organizmu do eliminowania potencjalnie szkodliwych komórek.
Fitochemikalia wykazują również działanie antyangiogenne. Guzy wymagają dopływu krwi do swojego wzrostu, a angiogeneza to proces, w wyniku którego nowotwory tworzą nowe naczynia krwionośne. Niektóre fitochemikalia mogą mieć działanie antyangiogenne, hamując tworzenie nowych naczyń krwionośnych, ograniczając w ten sposób zdolność nowotworu do wzrostu i rozprzestrzeniania się.
Czy fitochemikalia spowalniają starzenie?
Właściwości fitochemikaliów sprawiają, że niektóre z nich mogą spowalniać pewne aspekty starzenia się. Zwłaszcza ich korzystny wpływ na kondycję komórek oraz telomerów może przełożyć się na wspomaganie zdrowego starzenia.
Jednym z najpopularniejszych obecnie fitochemikaliów ze względu na jego właściwości przeciwstarzeniowe jest resveratrol. Tak jak inne polifenole, resveratrol jest silnym antyoksydantem. Związek ten badano między innymi pod kątem jego zdolności do aktywacji grupy białek zwanych sirtuinami. Sirtuiny odgrywają rolę w procesach komórkowych związanych ze starzeniem się, w tym w naprawie DNA, metabolizmie i regulacji reakcji na stres. Aktywując sirtuiny, resweratrol może wpływać na te procesy w sposób wspierający zdrowe starzenie się.
Badania nad fitochemikaliami
Tradycyjna medycyna i kultury od dawna uznawały lecznicze właściwości różnych roślin. W ostatnich latach dieta oraz preparaty kosmetyczne oparte o związki pochodzenia roślinnego zyskały na popularności. Są one przedmiotem ciągłych badań, a identyfikacja i badanie określonych fitochemikaliów postępuje.
Zainteresowanie fitochemikaliami wzrosło, gdy badacze zaczęli badać powiązania między dietą bogatą w rośliny a mniejszą częstością występowania niektórych chorób. Chodzi przede wszystkim o choroby cywilizacyjne, takie jak choroby układu krążenia, czy niektóre rodzaje nowotworów. W szczególności zwrócono uwagę na właściwości przeciwutleniające jako potencjalne wyjaśnienie korzyści zdrowotnych związanych z żywnością pochodzenia roślinnego.
Od końca XX wieku do XXI wieku nastąpił znaczny wzrost badań naukowych nad fitochemikaliami, badających ich różnorodny zakres aktywności biologicznej i potencjalny wpływ na zdrowie ludzkie. Obecnie badania fitochemikaliów to dynamiczna i multidyscyplinarna dziedzina obejmująca chemię, biochemię, żywienie, farmakologię i inne dyscypliny naukowe. Należy spodziewać się więc kolejnych odkryć dotyczących korzyści zdrowotnych wynikających ze stosowania fitochemikaliów, a także ich zastosowań w zapobieganiu różnym schorzeniom i leczeniu ich.