Coraz częściej słyszy się o antyoksydacyjnym działaniu żywności oraz kosmetyków polecanych przez specjalistów. Skoro producenci reklamują swoje produkty wskazując, że zawierają one antyoksydanty, to warto zrozumieć dlaczego. Nie bez powodu od lat są one przedmiotem badań naukowców różnych dziedzin. Wyjaśnijmy więc czym są antyoksydanty i jak działają na ludzki organizm oraz odpowiedzmy na pytanie, czy faktycznie warto je stosować.
Co to antyoksydanty? Jak działają przeciwutleniacze?
Antyoksydanty, których inną nazwą są przeciwutleniacze, to związki chemiczne, które mają zdolność hamowania lub spowalniania reakcji utleniania. Utlenianie to proces chemiczny, w którym substancje tracą elektrony, co prowadzi do powstania wolnych rodników, których działanie może zagrażać zdrowiu.
Co istotne przeciwutleniacze oddają elektrony, nie stając się wysoce reaktywnymi. Ta zdolność do oddawania elektronów sprawia, że są one skuteczne w łagodzeniu stresu oksydacyjnego, który z kolei zagraża zdrowiu komórek.
Podsumowując, antyoksydanty zwalczają wolne rodniki w organizmie oraz pomagają zapobiec powstawaniu nadmiernego stresu oksydacyjnego w organizmie. Dzięki temu antyoksydanty korzystnie wpływają na kondycję komórek w organizmie.
Wolne rodniki i stres oksydacyjny – dlaczego są niebezpieczne?
Podczas gdy pewien poziom stresu oksydacyjnego jest normalną częścią metabolizmu komórkowego, nadmierny lub przewlekły stres oksydacyjny może mieć opłakane skutki.
Wolne rodniki, prooksydanty i stres oksydacyjny mogą być niebezpieczne, ponieważ przyczyniają się do uszkodzenia komórek, białek, DNA i innych składników komórkowych. Uszkodzenia te, pozostawione bez kontroli, mogą przyczynić się między innymi do rozwoju wielu chorób przewlekłych. Uszkodzenie DNA może prowadzić do mutacji i niestabilności genetycznej, co wiąże się między innymi ze zwiększonym ryzykiem pojawienia się nowotworów w organizmie.
Wolne rodniki mogą atakować lipidy (tłuszcze) w błonach komórkowych w procesie zwanym peroksydacją lipidów. Uszkodzenie błon komórkowych może przyczynić się do uwolnienia szkodliwych produktów ubocznych, które dodatkowo przyczyniają się do powstawania stresu oksydacyjnego.
Stres oksydacyjny może wywołać reakcje zapalne w organizmie. Przewlekły stan zapalny jest powiązany z różnymi chorobami przewlekłymi, w tym chorobami układu krążenia, cukrzycą i niektórymi zaburzeniami autoimmunologicznymi. Co więcej, stres oksydacyjny może prowadzić do utleniania, nieprawidłowego fałdowania i agregacji białek, co może upośledzać ich normalne funkcjonowanie. Skutkiem może być rozwój chorób, takich jak zaburzenia neurodegeneracyjne, do których należą na przykład choroba Alzheimera i Parkinsona.
Na koniec warto wspomnieć, że stres oksydacyjny może wywołać zaprogramowaną śmierć komórki, znaną jako apoptoza lub martwica, prowadząc do uszkodzenia tkanek i utraty funkcji niektórych narządów.
Dlaczego warto stosować antyoksydanty?
Stosowanie antyoksydantów pomaga regulować poziom wolnych rodników i stresu oksydacyjnego w organizmie, które nie są bezpośrednio odpowiedzialne za wywoływanie określonych chorób, ale odgrywają znaczącą rolę w ich rozwoju. W związku z powyższym antyoksydanty pośrednio ograniczają ryzyko wystąpienia chorób i stanów, takich jak:
- nowotwory;
- choroby układu krążenia (np. udar mózgu, zawał serca, nadciśnienie tętnicze);
- choroby neurodegeneracyjne (np. Alzheimera, Parkinsona);
- cukrzycę;
- zaburzenia zapalne (np. zapalenie jelit i astma);
- choroby autoimmunologiczne (np. stwardnienie rozsiane, toczeń, reumatoidalne zapalenie stawów);
- choroby oczu (np. zaćma).
Równowaga między wolnymi rodnikami a przeciwutleniaczami ma kluczowe znaczenie dla utrzymania zdrowia komórek. Ważne jest, aby prowadzić zdrowy tryb życia, stosować zbilansowaną dietę bogatą w przeciwutleniacze i unikać czynników zwiększających stres oksydacyjny, takich jak palenie tytoniu, spożywanie alkoholu i przebywanie w zanieczyszczonym środowisku.
Przykłady i rodzaje antyoksydantów
Różne przeciwutleniacze mają różne pochodzenie oraz mechanizmy działania i mogą być skuteczne przeciwko określonym typom wolnych rodników lub w określonych przedziałach komórkowych. Z tego względu antyoksydanty można podzielić m.in. na następujące rodzaje:
- enzymatyczne;
- nieenzymatyczne;
- endogenne;
- egzogenne.
Antyoksydanty enzymatyczne
Enzymatyczne przeciwutleniacze to klasa białek, które działają jako katalizatory neutralizujące i regulujące szkodliwe reaktywne formy tlenu i wolne rodniki w organizmie. Enzymy te odgrywają kluczową rolę w utrzymaniu równowagi między stresem oksydacyjnym a obroną antyoksydacyjną, pomagając zapobiegać uszkodzeniom komórek i utrzymywać zdrowie komórkowe. Należą do nich m.in.:
- dysmutaza ponadtlenkowa;
- katalaza;
- peroksydaza glutationowa;
- tioredoksyna;
- peroksyredoksyny.
Antyoksydanty nieenzymatyczne
Nieenzymatyczne przeciwutleniacze to cząsteczki, które bezpośrednio neutralizują lub usuwają wolne rodniki i reaktywne formy tlenu, bez konieczności przeprowadzania reakcji enzymatycznych. W przeciwieństwie do przeciwutleniaczy enzymatycznych, którymi są białka, przeciwutleniacze nieenzymatyczne to zazwyczaj związki chemiczne, z których wiele pozyskuje się z pożywienia. Należą do nich m.in.:
- witamina C (kwas askorbinowy);
- witamina E (tokoferole i tokotrienole);
- glutation;
- koenzym Q10;
- karotenoidy;
- flawonoidy;
- selen;
- kwas alfa-liponowy;
- melatonina;
- polifenole.
Antyoksydanty endogenne
Endogenne przeciwutleniacze to przeciwutleniacze naturalnie wytwarzane przez organizm w celu przeciwdziałania szkodliwym skutkom stresu oksydacyjnego. Endogenny system obrony antyoksydacyjnej organizmu jest istotnym elementem utrzymania zdrowia komórek i zapobiegania uszkodzeniom powodowanym przez wolne rodniki. Antyoksydanty endogenne, to m.in.:
- dysmutaza ponadtlenkowa;
- katalaza;
- peroksydaza glutationowa;
- glutation;
- koenzym Q10;
- białka wiążące metale (metalotioneiny);
- bilirubina;
- melatonina;
- kwas moczowy.
Ze względu na fakt, iż te antyoksydanty powstają w organizmie człowieka, naich poziom wpływają takie czynniki, jak genetyka, dieta, styl życia i narażenie na stresory środowiskowe.
Antyoksydanty egzogenne
Egzogenne przeciwutleniacze, to przeciwutleniacze, które pochodzą ze źródeł zewnętrznych, przede wszystkim z diety i suplementów diety. Należą do nich. m.in.:
- witaminy (np.: C, E, A, D, K);
- minerały (np.: selen, cynk, żelazo, mangan);
- fitochemikalia (np.: flawonoidy, karotenoidy, resveratol, fitosterole).
Egzogenne antyoksydanty mogą uzupełniać endogenny system obrony antyoksydacyjnej organizmu, dostarczając dodatkowe cząsteczki przeciwutleniające, które mogą wychwytywać wolne rodniki i zmniejszać stres oksydacyjny. Należy jednak pamiętać, że skuteczność egzogennych przeciwutleniaczy może się różnić w zależności od takich czynników, jak biodostępność, interakcje z innymi związkami oraz ogólny styl życia danej osoby.
Inne rodzaje antyoksydantów
Ze względu na przyjęte kryterium podziału można wyróżnić również inne rodzaje przeciwutleniaczy, np.:
- rozpuszczalne w wodzie – chronią przede wszystkim kompartmenty wodne komórek (np. witamina C);
- rozpuszczalne w tłuszczach – antyoksydanty rozpuszczalne w lipidach, chronią błony komórkowe i obszary bogate w lipidy (np. witamina E);
- wtórne – przeciwutleniacze rozrywające łańcuchy, działają na rzecz regeneracji lub recyklingu pierwotnych przeciwutleniaczy, które zostały zużyte w procesie neutralizacji wolnych rodników. Uzupełniając i reaktywując pierwotne przeciwutleniacze, wtórne przeciwutleniacze pomagają utrzymać ogólny system obrony antyoksydacyjnej w komórkach (np. koenzym Q10, który pomaga regenerować witaminę E i utrzymać jej działanie przeciwutleniające w błonach komórkowych).
Produkty zawierające antyoksydanty. Gdzie szukać przeciwutleniaczy?
Wiele osób zastanawia się, jakie produkty zawierają antyoksydanty. Są to przede wszystkim:
- żywność;
- kosmetyki;
- leki i suplementy.
W jedzeniu antyoksydanty występują naturalnie i to ono powinno być ich głównym źródłem dla każdego człowieka. Ze względu na potencjalny korzystny wpływ antyoksydantów na zdrowie, są one składnikami wielu lekarstw oraz suplementów. Nie powinno również dziwić, że producenci kosmetyków postanowili wzbogacić formułę niektórych produktów o przeciwutleniacze, bowiem ich działanie może wzmacniać pożądany przez konsumentów efekt.
Antyoksydanty w diecie
Zbilansowana i zróżnicowana dieta jest kluczem do uzyskania szerokiej gamy przeciwutleniaczy i innych składników odżywczych. Co należy jeść, aby dostarczyć je organizmowi? Do żywności zawierającej antyoksydanty należą między innymi:
- owoce;
- warzywa;
- orzechy i nasiona;
- ziarna;
- zioła i przyprawy;
- herbaty;
- kawa;
- ciemna czekolada;
- rośliny strączkowe;
- ryby.
Żywność zawierająca antyoksydanty jest więc powszechnie dostępna, a produkty spożywcze z przeciwutleniaczami powinny być obecne w każdej diecie.
Antyoksydanty w kosmetykach
Producenci kosmetyków dodają do swoich produktów różne rodzaje antyoksydantów, które różnią się pod względem działania.
Przeciwutleniacze pomagają chronić skórę przed skutkami promieniowania UV, zanieczyszczeń i innych czynników zewnętrznych, które przyczyniają się do powstawania wolnych rodników. Wolne rodniki mogą również przyczyniać się do rozkładu kolagenu i elastyny, prowadząc do powstawania zmarszczek i wiotczenia skóry. Antyoksydanty mogą więc wspierać zdrowszy, bardziej młodzieńczy wygląd skóry.
Inne właściwości przeciwutleniaczy wykorzystywanych w kosmetykach, to:
- rozjaśnianie skóry;
- kojenie podrażnień;
- wspomaganie gojenia.
Co więcej dodanie antyoksydantów do kosmetyków niekiedy zwiększa skuteczność innych składników aktywnych (np. zawartych w kremach do opalania), czy wydłuża ich termin ważności poprzez zapobieganie utlenianiu.
Kosmetyki zawierające antyoksydanty są coraz popularniejsze i wybierając się na zakupy warto zwrócić na nie uwagę.
Antyoksydanty w lekach oraz suplementach
Oczywistym jest, że antyoksydanty można znaleźć w lekach oraz suplementach. Należy pamiętać, że skuteczność i bezpieczeństwo tych produktów może się różnić, dlatego zaleca się staranne dobieranie tych preparatów oraz skonsultowanie się ze specjalistą.
Suplementy zawierające antyoksydanty powinny pochodzić ze sprawdzonych źródeł oraz być stosowane zgodnie z zaleceniami.
Czy antyoksydanty hamują proces starzenia?
Uważa się, że skumulowane uszkodzenia oksydacyjne w czasie są jednym z czynników przyczyniających się do procesu starzenia. Ponieważ komórki i tkanki ulegają uszkodzeniu, ich ogólna funkcja i zdolność do regeneracji mogą ulec pogorszeniu. Antyoksydanty mają więc potencjał łagodzenia niektórych aspektów starzenia poprzez zmniejszanie stresu oksydacyjnego i szkód powodowanych przez wolne rodniki. Niektóre przeciwutleniacze, takie jak resveratrol i inne polifenole, okazały się obiecujące w badaniach na zwierzętach pod względem potencjalnego działania przeciwstarzeniowego.
Wpływ przeciwutleniaczy na spowolnienie procesu starzenia jest nadal przedmiotem badań naukowych i debat. Należy podkreślić, iż związek pomiędzy antyoksydantami i starzeniem nie jest prosty. Nie można powiedzieć, że ich większa ilość w organizmie oznacza wolniejsze starzenie.
Niektóre badania wykazały pozytywny wpływ diety bogatej w przeciwutleniacze lub suplementacji na niektóre aspekty starzenia, podczas gdy inne nie wykazały znaczących korzyści. W środowisku naukowym nie ma zgody co do ich zdolności do znacznego spowolnienia procesu starzenia.
Czy przeciwutleniacze mogą być niebezpieczne dla zdrowia?
Jak łatwo się domyślić, nadmierne spożycie suplementów przeciwutleniających lub izolowanych przeciwutleniaczy może potencjalnie mieć negatywny wpływ na zdrowie.
W niektórych przypadkach wysokie dawki antyoksydantów mogą paradoksalnie działać jako prooksydanty. Oznacza to, że zamiast neutralizować wolne rodniki, w pewnych warunkach mogą przyczynić się do zwiększenia ich ilości, co z kolei może zaostrzyć stres oksydacyjny i doprowadzić do uszkodzenia komórek. Należy pamiętać o utrzymywaniu równowagi antyoksydantów w organizmie. Nadmierne spożycie jednego rodzaju przeciwutleniaczy może ją zakłócić. Różne przeciwutleniacze działają ze sobą synergicznie – wspomagają wzajemne działanie.
Skąd pozyskiwać antyoksydanty?
Zaleca się więc pozyskiwanie przeciwutleniaczy ze zróżnicowanej diety. Pełnowartościowa żywność zapewnia zrównoważoną kombinację przeciwutleniaczy wraz z innymi niezbędnymi składnikami odżywczymi, błonnikiem i fitochemikaliami, które pozytywnie przyczyniają się do ogólnego stanu zdrowia. Jeśli rozważasz przyjmowanie suplementów antyoksydacyjnych, warto skonsultować się ze specjalistą, zwłaszcza jeśli jesteś przewlekle chory lub regularnie stosujesz leki i suplementy.